Utgivelse 8. mai 2020: Fredsjubileum

I dei tidlege vårdagane i mai 1945 var andre verdskrig over i Europa, og folk over heile kontinentet kunne ønske freden velkommen. 75 år seinare er dette eit jubileum som er viktig både i Noreg og elles i verda. 

Då andre verdskrigen braut ut i 1939, erklærte Noreg seg nøytralt, men 9. april 1940 gjekk tyske troppar til åtak på landet. Kong Haakon og regjeringa nekta å overgi seg. Men etter to månader hadde tyskarane erobra heile landet, og Noreg var under tysk okkupasjon heilt fram til 8. mai 1945. Kongen og regjeringa flykta til London og heldt fram kampen derfrå.

Krigsseglarane

På byrjinga av 1940-talet var den norske handelsflåten den fjerde største i verda. Etter den tyske invasjonen og okkupasjonen i 1940 blei flåten samla i éin organisasjon, The Norwegian Shipping and Trade Mission (Nortraship). Handelsflåten var under alliert kontroll og frakta mellom anna krigsmateriell, drivstoff og forsyningar.

Det er estimert at meir enn 30 000 sjømenn var del av den norske handelsflåten under andre verdskrig. Gunnar Sønsteby, som sjølv var den høgast dekorerte borgaren i Noreg, uttalte at krigsseglarane var dei einaste nordmennene som gjorde ein innsats som fekk noko å seie for kor lenge krigen varte.

Etter krigen blei krigsseglarane dårleg behandla og følte seg svikta av det offentlege. Først 3. august 2013 sa dåverande forsvarsminister Anne-Grethe Strøm-Erichsen unnskyld på vegner av staten Noreg for korleis krigsseglarane hadde blitt behandla av samfunnet etter andre verdskrig.

Nordsjøfarten

Transporten over Nordsjøen av folk og utstyr mellom det okkuperte Noreg og Storbritannia blei driven av fleire grupper og skjedde med alt frå opne robåtar og fiskeskøyter til moderne ubåtjagarar. Dei fleste turane gjekk til Shetland, Orknøyane eller Skottland.
Omkring 300 båtar deltok i nordsjøfarten, og det er estimert at ca. 3600 englandsfararar kom til allierte hamner i sivile båtar, på krigsskip eller båtar rekvirert av norske eller britiske militære. 

Båten på miniatyrarket, MK «Erkna», blei bygd i 1907 på Ålesund Mekaniske Verksted. I 1940 blei ho rekvirert av den tyske krigsmarinen, men blei «stolen» frå verkstaden 17. november 1941. Motstandsrørsla stod for overtakinga og sende «Erkna» til Shetland med 60 personar frå Noreg. Dette var den største gruppa som drog til England på eitt enkelt skip under krigen.

«Erkna» fekk ei sentral rolle i motstandskampen. I den første fasen blei ho sett inn i transport av rømlingar frå Noreg til Shetland. I 1942 segla ho tre turar til Norskekysten med Shetlands-gjengen. Men etter dette meinte ein at ho blei for lett attkjenneleg, og ho blei sett inn som «travaljebåt» som førte mannskap frå Greenock-basen ved Glasgow til krigsskipa utanfor.
I dag er kystkultursenteret i Sandviken i Bergen «Erkna» si heimehamn. Båten er no eit flytande kulturminne. 

Motstandsfolk

Den norske motstandsrørsla bestod av både menn og kvinner som gjorde aktiv og passiv motstand mot den tyske okkupasjonsmakta. Den militære motstandsorganisasjonen, Milorg, blei bygd opp i Noreg i løpet av krigen.

I dei første åra av krigen hadde Milorg få radiostasjonar. Eit aukande fokus på å byggje opp eit kommunikasjonsnettverk førte derimot til at Milorg då krigen var over, disponerte ca. 70 sendarar retta utover mot London, og 60 stasjonar til eige bruk.

Milorg hadde etter kvart eit omfattande etterretningsapparat og var aktive med eigne sabotasjeoperasjonar. Dei støtta òg allierte operasjonar i Noreg, mellom anna med flydropp og hjelp til sabotørar som kom frå England.

Kongefamilien kjem heim

7. juni 1940 måtte kong Haakon og kronprins Olav forlate Noreg, og dei oppheldt seg i eksil i Storbritannia resten av krigen. Allereie 13. mai 1945, berre fem dagar etter at tyske styrkar kapitulerte og heile Noreg var frigjort, returnerte kronprins Olav til Oslo.

Resten av kongefamilien kom til Oslo 7. juni 1945, på dagen fem år etter at konge og kronprins måtte forlate Noreg. KNM «Stord» kan sjåast i bakgrunnen på frimerket. Etter krigen blei ho flaggskipet i den norske marinen og kongeskip inntil KS «Noreg» blei gitt i gåve på kong Haakon sin 75-årsdag i 1948.

Jubileumsfrimerket viser kong Haakon sine første skritt på norsk jord, mens kronprinsesse Märtha, prins Harald og prinsessene Ragnhild og Astrid er i sjaluppen som bringa dei til Honnørbrygga i Oslo. 
Etter fem år i eksil var kongefamilien på ny samla på norsk jord og freden kunne ta til.

Les Postens pressemelding